હમ એક હી હિન્દુત્વ કો માનતે હૈં : ડૉ. મોહનજી ભાગવત

    ૦૫-એપ્રિલ-૨૦૧૮

 
 
આજ સંઘ કાર્ય કે લિએ જો અનુકૂલતા દિખતી હૈ, ઇસે આપ કૈસે દેખતે હૈં ?
 સંઘ કે સ્વયંસેવક સર્વ દૂર સમાજ મેં જાતે હૈં. અન્યાન્ય ક્ષેત્રો મેં કામ ભી કરતે હૈં. સંઘ કી શાખા મેં ભી જાતે હૈં. સમાજ મેં, વિભિન્ન સંગઠનો મેં કામ કરતે હૈં. કઈ એસે હૈં જો એસા કુછ નહીં કરતે. અપની ઘર-ગૃહસ્થી કે લિએ હી કામ કરતે હૈં. ઇન સબકે વ્યવહાર ઓર આચરણ સે વહ સબ ઝલકતા હૈ. જો કામ ઉન્હોંને કિયા હૈ, વહ-ગૃહસ્થી ચલાને કા કામ હો યા કિસી સંગઠન કો ચલાને કા કામ હો યા સમાજ મેં કિસી સમસ્યા કો સુલઝાને કા હો. ઉસ સમય મૈં ઉનકી દૃષ્ટિ, સમજદારી, સબકો સાથ લેકર ચલને કા સ્વભાવ રહા હૈ ઔર સ્વયં કી પારદર્શિતા, સરલતા, નિ:સ્વાર્થ બુદ્ધિ, ઈન સબકા દિવ્ય પરિણામ હોતા હૈ. સમાજ પર સંઘ કા વિશ્ર્વાસ બઢાતા હૈ. સંઘ કે જો પ્રસિદ્ધ લોગ હૈ, આજ ઉનકો તો સમાજ દૂર સે દેખતા હૈ. પર ઉસકે ઘર કે આસ-પાસ રહનેવાલે સંઘ કાર્યકર્તાઓં કો દેખકર સમાજ કો સંઘ પર વિશ્ર્વાસ હોતા હૈ. સંઘ કે વરિષ્ઠ વિશ્ર્વાસપાત્ર હૈ ઓર યે અચ્છા કરેંગે, મંગલ કરેંગે, ઇનકે સાથ રહેને સે અપના ભી અચ્છા હોગા. ઐસા સમાજ કો લગને લગા હૈ. ઇસલિએ સમાજ વિશ્ર્વાસ કરતા હૈ. અબ ઉનકે વિશ્ર્વાસ પર ખરા ઉતરને કે લિએ ઔર કુછ નહીં કરના કેવલ સ્વયંસેવકો કો ઔર અચ્છા સ્વયંસેવક બનના પડેગા. સમાજ કો સાથ લેકર ચલને સે હી સમાજ કી અપેક્ષા ધીરે ધીરે પૂરી હોગી.
અગલે એક-ડેઢ વર્ષ મેં સમાજ ઔર રાજનીતિ કી ક્યા દશા હોગી ? ક્યા ઐસા લગતા હૈ કિ હમ બડે બદલાવોં સે ગુજર રહે હૈં ?
બદલાવ તો હોતે રહેતે હૈં. વાતાવરણ બદલા હૈ. ભારત કી સ્થિતિ બદલી હૈ. દેશ પહલે સે અધિક બલવાન એવમ્ અધિક પ્રતિષ્ઠિત હો ગયા હૈ. ઐસે મેં સ્વાભાવિક હૈ કિ દેશ કે અંદર ઔર બાહર પરિસ્થિતિ કો સંભાલને કા ઉસકા તરીકા થોડા બદલ જાએગા. અધિક તાકત સે સંભાલેગા. અધિક પ્રતિષ્ઠા હૈ તો ઉસકા અધિક પ્રભાવ રહેગા. ઇસલિએ બદલાવ આતા હૈ.
સમાજ કે આચરણ મેં ધીરે ધીરે બદલાવ આ રહા હૈ. વિશેષકર તરુણ પીઢી મેં અનુભવ હોતા હૈ કિ સ્વતંત્રતા કે પૂર્વ તરુણ પીઢી મેં જો ઉત્સાહ કા વાતાવરણ થા કિ દેશ કે લિએ જીના ઔર દેશ કે લિએ મરના. યહ એક અંત:પ્રવાહ બહ રહા થા. જિસ કે ચલતે સ્વાર્થ ગૌણ હો ગયે. એક વિશિષ્ટ સંખ્યા મેં, અખિલ ભારતીય પ્રતિનિધિ, પ્રાંત કે સંઘચાલક, વિભાગ પ્રચારક ઔર ઉપર કે અધિકારી મિલકર સબ મતદાતા હોતે હૈં. વે ચુનાવ કરતે હૈં. લેકિન ચુનાવ એક પ્રક્રિયા સે હી હોતા હૈ. સબકે મન કી બાત જાનકર પ્રસ્તાવ આતા હૈ. ઉસે સમઝને કે બાદ ઉસકા અનુમોદન હોતા હૈ.
મૈં સરકાર્યવાહ બના તો અચાનક હી બના. મેરે સે વરિષ્ઠ લોગ થે. બદલને કા બહુત જ્યાદા કારણ નહીં થા. લેકિન શેષાદ્રિજીને કહા કિ મૈં ઇસ દાયિત્વ પર લગાતાર ચાર બાર રહા હૂં. અબ બદલ દો. એક વ્યક્તિ હી જ્યાદા વક્ત દાયિત્વ નિભાએ એસા નહીં હૈ. વિભિન્ન વ્યક્તિ આને ચાહિએ. નઈ-નઈ બાતેં આતી રહતી હૈ. કલ્પના આતી રહતી હૈ. તો ઇસલિયે બદલના પડતા હૈ. સંઘ મેં વ્યક્તિવાદ નહીં હૈ. ઈસ બાત કો લોગ નહીં જાનતે. વ્યક્તિ કા મહત્ત્વ હૈં. પ્રત્યેક વ્યક્તિ કી ચિંતા હમ કરતે હૈં, ખ્યાલ રખતે હૈ, રખના ભી ચાહિએ, લેકિન સંગઠન વ્યક્તિવાદી નહીં બનતા.
સંઘ કી પ્રેરણા સે અલગ-અલગ ક્ષેત્રો મેં ચલ રહે કાર્યોં કા ફલક બહુત બહા હૈ. ક્યા યહ ફલક ઔર વિસ્તૃત હોગા ?
હો સકતા હૈ. સંઘ કી પ્રેરણા સ્વયંસેવક મેં રહતી હૈ. સ્વયંસેવક હી એસા કરતે હૈં. સંઘ યોજના નહીં બનાતા. કાર્ય અચ્છા ચલ રહા હૈ તો પ્રોત્સાહન દેતે હૈં. સહાયતા કી આવશ્યકતા હોતી હૈ તો સહાયતા કરતે હૈં. વિદ્યાર્થી પરિષદ ગઠિત કરને કી સંઘ કી કોઈ યોજના નહીં થી. ઉસ સમય કી પરિસ્થિતિ મેં તરુણોં ને સોચા ઔર કામ શુરુ હો ગયા. એક હી સમય મેં દો સંગઠન ઉત્તર મેં જમ્મુ-કાશ્મીર, પંજાબ મેં નેશનલ સ્ટુડન્ટ્સ યુનિયન બની તો ઉસી સમય ઇધર ઉત્તરપ્રદેશ, મધ્યપ્રદેશ મેં વિદ્યાર્થી પરિષદ. બાદ મેં દોનોં ને સોચા, હમ દોનોં સ્વયંસેવકો કે બનાએ સંગઠન ઔર એક હી ઉદ્દેશ્ય કે લિએ કામ કર રહે હૈં ફિર દો ક્યોં રહે ? તબ વે દોનોં મિલ ગએ.
ઐસે વિદ્યાર્થી પરિષદ શુરુ હુઈ ૧૯૪૯ મેં. લેકિન ઉસમેં પહલા પ્રચારક જો સંઘને દિયા વહ ૧૯૬૦મેં. સંઘ કેવલ શાખા ચલાએગા. બાકી કામ સ્વયંસેવક કર રહે હૈં. સ્વયંસેવકોં કો ઔર કુછ કામ કરને લાયક દિખેગા તો વે ઉસે શુરુ કરેંગે, ઐસે વિસ્તાર હોતા જાએગા.
ઇસ બાર ભારતીય ભાષાઓં કો લેકર પ્રસ્તાવ પારિત હુઆ હૈ. માતૃભાષા કો લેકર પૂર્વ મેં ભી એક પ્રસ્તાવ પારિત હુઆ હૈ. દોનોં મેં ક્યા મૂલભૂત અંતર હૈ ઔર ક્યા સામ્ય હૈ ?
દોનોં પ્રસ્તાવ ભાષા કો લેકર હૈ. ભારતીય ભાષાઓં કો લેકર હૈ. લેકિન પહલા પ્રસ્તાવ માતૃભાષા મેં શિક્ષા સે સંબંધિત હૈ. નીતિ કા કુછ હિસ્સા તો આતા હૈ, ઉસકા ઉલ્લેખ ઉસમે હૈ, લેકિન હમ લોગ અપની ભાષાઓં કા માન રખકર સબ ભાષાઓં કો માતૃભાષા જૈસે હી અપના માને. અપની ભાષાઓં મેં પરસ્પર વ્યવહાર કરે. અપની ભાષાઓં કે ગ્રંથો કે પઠન-પાઠન કી પરંપરા સે સંબંધિત સુઝાવ ઇસમેં હૈ. યહ કેવલ સરકાર કે સંદર્ભ મેં નહીં હૈ. મીડિયા કો ભી હમને કહા હૈ કિ શુદ્ધ ભાષા કા ઉપયોગ કરો. ભાષા કા ઉપયોગ શુદ્ધતા સે કરો.

આજ કા સંઘ સંઘ મેદાન ઔર શાખા કે સાથ હી દુનિયા કે સંદર્ભ મેં ભી અપની ભૂમિકા દેખતા હૈ. આપને દોનોં દૌર દેખે હૈ. કૈસા અનુભવ કરતે હૈં ?
યહ તો હોતા હી હૈ. હમ તો સાધન સુવિધા કે મામલે મેં સમાજ સે દસ કદમ પીછે રહતે હુએ ભી સાથ ચલતે હૈં. સમાજ કે પ્રવાહ મેં સમાજ કે સાથ ચલતે હૈં. લેકિન જાન-બુઝકર ઉસસે થોડા પીછે રહતે હૈ. સાધન-સુવિધા ઉપયોગી હૈ. લેકિન ઇસકા કુછ દુષ્પરિણામ ભી હૈ. ઇસલિએ ઇસકો એક મર્યાદા મેં ઉપયોગ કરના ચાહિએ. ઐસા હી હમ કરતે હૈં. કાર્ય કે લિએ જો ઉપયુક્ત હૈ વહ હમ લેતે હૈં. યહ હોતા રહા હૈ. પહલે સે. પહલે સંઘ કી સ્થિતિ એસી થી કિ હમ પૈદલ ઘૂમતે થે. ફિર વાહન દિયા ગયા. હમને વહ જમાના દેખા હૈ જબ પૂરે નાગપુર મેં સંઘ કે પાસ કેવલ એક હી ગાડી થી જો કિ ગુરુજી કે લિએ ઉપયોગ હોતી થી. બાકી ઉસ ગાડી મેં કોઈ જાતા નહીં થા. સંઘ કે કાર્યકર્તાઓં મેં તીન-ચાર લોગ થે. જિનકે પાસ અપની કાર થી. વહી પુરાની અંબેસડર યા ફિયેટ. તીન-ચાર ગાડિયાં થી. બુલેટ મોટરસાઈકિલ વાલે તીન ચાર સ્વયંસેવક થે. વેસ્પા સ્કૂટર ઉસ સમય આને લગા થા. તો મહારાષ્ટ્ર સરકાર કે કોટે સે દો સ્કૂટર હમકો મિલે થે. જિસમેં એક કાર્યકર્તા કે પાસ ઔર એક કાર્યાલય મેં રહતા થા. બાકી સબ લોગ સાઇકિલ વાલે થે. ઉસ સમય વાહન ઇતના પ્રચલિત ભી નહીં થા. સમાજ કી સ્થિતિ બદલી તો સ્વયંસેવકો કે પાસ ભી સાધન આયે. ઉનકા ઉપયોગ હોને લગા. યહ બિલ્કુલ સ્વાભાવિક હૈ. હમ ઇતની ચિંતા જરૂર કરતે હૈં કિ ઇસકી આદત ન હો જાએ. ઔર ઇસકે જો દુષ્પરિણામ હૈ, વે ન આ જાએ.
તકનીકી સાધનોં, સુવિધાઓ એપ્સ, સોશલ મીડિયા વગૈરહ કો આપ કૈસે દેખતે હૈં ?
સાધન હૈ, ઉપયોગી હૈ, ઉપયોગી કરના ચાહિએ, કિંતુ મર્યાદા મેં રહકર. સંગઠન કે સ્તર પર સુવિધા કે લિએ એક સીમા તક તકનીકી સાધનોં કા ઉપયોગ કિયા જા સકતા હૈ. ઇન્હે પ્રયોગ કરતે હુએ ઇનકી સીમાઓં ઔર નકારાત્મક દુષ્પ્રભાવો કો સમઝના જ‚રી હૈં. યહ આપકો આત્મકેન્દ્રિત ઔર અહંકારી બના સકતે હૈ. સોશલ મીડિયા કા સ્વ‚પ કુછ એસા હો ગયા હૈ કિ બસ ‘મૈં ઔર મેરા’ યાની ‘મૈં’ હર બાત પર મત વ્યક્ત કરતા હૂં. ‘મૈં’ એક સમૂહ કા એક અંગ હૂં. કિંતુ સમૂહ કે લિએ રુકને કી ભી આવશ્યકતા નહીં હૈ ! ફટ સે મૈં સોશલ મીડિયા મેં પોસ્ટ ભેજ દેતા હૂં. કભી કભી ઉસકે કારણ કઈ બાર હટાના પડતા હૈ. એસા સબકે સાથ હોતા હોગા. ફેસબુક તો બિલ્કુલ હૈ હી. ‘ફેસ’ ઔર યહ ઉસકા દુષ્પરિણામ હૈ. યહ આત્મકેન્દ્રિતતા કો બઢાને વાલા ભાગ હૈ. સંઘ કા ફેસબુક પેજ હૈ, મેરા નહીં હૈ. સંઘ કા ટ્વિટર હૈંડલ હૈ, મેરા નહીં હૈ. ઔર ન કભી હોગા.

સંઘ પહલે શાખા, સંગઠન ઔર સાંગઠનિક બિંદુઓં પર જ્યાદા કેન્દ્રિત દિખતા થા, અબ શાખાઓં મેં સામાજિક પ્રશ્ર્નોં કો વિસ્તાર સે લિયા જાતા હૈ. ક્યા સંઘ અબ બદલ રહા હૈ ?
યહ પરિવર્તન નહીં હૈ, યહ અભિવ્યક્તિ હૈ. જિસકો ઠેંગડીજી ‘પ્રોગ્રેસિવ અનફોલ્ડમેન્ટ’ કહતે થે.
વિજેત્રી ચ ન: સંહતા કાર્યશક્તિર્, વિદ્યાયાસ્ય ધર્મસ્ય સંરક્ષણમ્
પરં વૈભવં નેતુમેતત્ સ્વરાષ્ટ્ર, સમર્થા ભવત્વાશિષામૂ તે ભૃશમ્ ॥
યહ કામ સંઘ કા હૈ, રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ ઇતના હી કામ કરતા હૈ. લેકિન સ્વયંસેવક સમૂહ કે રુપ મેં એક હૈ ઔર વ્યક્તિગત રુપ મેં સંઘ કા ઘટક બનકર કાર્ય કરતા હૈ. પ્રામાણિકતા સે, બુદ્ધિ સે, તન-મન-ધન સે, ઇસલિએ અપને પવિત્ર મન સે યે સબ કરતા હૈ. પહલે ભી કરતા થા. લેકિન પહલે હમ બહુત થોડે થે. હમ જો કરતે થે ઉસ પર ધ્યાન નહીં જાતા થા. પહલે ભી રાષ્ટ્રીય વિપદાઓં કે સમય રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ કે સ્વયંસેવકો ને કામ કિયા હૈ. ડૉ. સાહબ કે સમય રામટેક કી યાત્રા કી અવ્યવસ્થા કો સુધારને કા કામ ૧૯૨૬ મેં સ્વયંસેવકોને કિયા, તબ સે યહ ચલ રહા હૈ. તબ ધ્યાન નહીં જાતા થા. આજ સંઘ બડા હો ગયા હૈ તો સંઘ કે સ્વયંસેવક ક્યા કર રહે હૈં, ઉસ પર ધ્યાન જાતા હૈ. શાખાઓં મેં હમ બતાતે હૈં. અબ અપની તાકત ઐસી હૈ કિ એક શાખા ગાંવ યા શહર મેં લગતી હૈ. ઉસ ગાંવ યા શહર કે લોગ શાખા કો અપના માનતે હૈં. અચ્છા માનતે થે. આજ ફિર સે વૈસા વાતાવરણ તરુણ પીઢી મેં દિખ રહા હૈ. વહ જો ચાહતા હૈ પ્રામાણિકતા સે ચાહતા હૈ. ઉસકો કિસી પ્રકાર કા દંભ, નાટક પસંદ નહીં. જહાં ઉસકો સહી બાત મિલેગી, સાદગી મિલેગી, દંભ નહીં મિલેગા, પારદર્શિતા મિલેગી, વહાં વહ જુડ જાએગા. સ્વતંત્રતા કે બાદ ઇતને વર્ષાં કા અનુભવ લેકર સમાજ કી સમજદારી ભી બઢી હૈ. એક સ્વાભાવિક પ્રક્રિયા ચલ રહી હૈ. ઉસકે ભી પરિણામ અચ્છાઈ કી ઔર લે જાએંગે. સમાજ કે નાતે એક સ્વસ્થ સમાજ બનને કી દિશા મેં જાએગા. ઉથલ-પુથલ બહુત હૈ. લેકિન યહ ઉથલ-પુથલ અંત મેં નવનીત નિકાલને વાલી હૈ. ઉથલ-પુથલ મેં ચૌદહ રત્ન નિકલતે હૈં. સમુદ્રમંથન મેં હલાહલ ભી થોડા બહુત નિકલતા હી હૈ. ઉસે પીને વાલે શિવ હૈ તો ફિર ઉસસે ડરને કી આવશ્યકતા નહીં હૈ. સંઘ કે સ્વયંસેવક ઐસી હી ભૂમિકા અદા કરેંગે. એસા દિખતા હૈ.
ઇસ બાર પ્રતિનિધિ સભા મેં એક બહુત બડા બદલાવ હુઆ હૈ. ચાર કે સ્થાન પર છહ સહ સરકાર્યવાહ ! યહ કાફી બડા બદલાવ હૈ.
યહ સંઘ કાર્યવિસ્તાર કા પરિણામ હૈ. શાખા ઔર સંઘ કી રચના બહુત વિસ્તૃત હો ગઈ હૈ. સંઘકાર્ય મિલને પર આધારિત હૈ. મિલને-જુલને કે લિએ એક વ્યક્તિ કે પાસ પહલે સમય કાફી રહતા થા. સંઘ બઢને લગા તો શારીરિક પ્રમુખ, બૌદ્ધિક પ્રમુખ આદિ હુએ. બઢતે કાર્ય કે આયામ ભી બઢતે હૈં. ઉસકે લિએ લોગ દેને પડતે હૈં ઔર મિલને-જુલને કી એક સંખ્યા રખની પડતી હૈ. જિસકે સાઠ લાખ તક સ્વયંસેવક હો ઔર પ્રદેશો કે પ્રત્યેક ખંડ મેં લગભગ પહુંચ ગયા હૈ. અબ મંડલ તક જાને કી બાત કર રહા હૈ. એસે સંગઠન કો સંભાલને કે લિએ ઉપર કિતને લોગ ચાહિએ, યે તો તય કરના હી પડેગા. બાકી સંગઠન અપના ક્રિયાકલાપ સ્વતંત્ર રુપ સે સ્વયં ચલાતે હૈ. લેકિન ઉનસે સંપર્ક કરને કે લિએ મિલના-જુલના રહતા હૈં. ઇસ સબ કાર્ય કે લિએ જ્યાદા લોગ ચાહિએ. ઇસલિએ સહસરકાર્યવાહો કી સંખ્યા બઢી હૈ. સરસંઘચાલક કી સંખ્યા નહીં બઢ સકતી. સરકાર્યવાહ કી સંખ્યા નહીં બઢ સકતી. હાં, સહ સરકાર્યવાહોં કી સંખ્યા બઢ સકતી હૈ. હાં, કલ ઔર કોઈ આવશ્યકતા પડી તો ભિન્ન પ્રકાર કી રચના કરેંગે પર અભી તો વહી ચલ રહી હૈ. તો હમને સહસરકાર્યવાહોં કી સંખ્યા બઢાઈ, જિનકે ગૌર કરને કે અલગ અલગ બિંદુ હોંગે.

ગૌર કરને કે ઇન્હીં બિંદુઓં મેં ત્રિપુરા ભી જુડા હૈ. ત્રિપુરા કો અલગ પ્રાંત કે તૌર પર ચિહ્નિત કરને કા કોઈ વિશેષ કારણ હૈ ?
કોઈ વિશેષ કારણ નહીં હૈ. સરકાર જૈસે ભૌગોલિક ક્ષેત્ર ઔર પ્રશાસકીય સુવિધા કી દૃષ્ટિ સે દેખતી હૈ. હમારે કાર્ય કે સંદર્ભ મેં દેખા જાતા હૈ કિ લોગોં કા જાના-આના કહાં જ્યાદા હૈ. લોગોં કી પરસ્પર પ્રકૃતિ કિતની કિસસે મિલતી હૈ. ઇસી દૃષ્ટિ સે હમારે પ્રાંત બનતે હૈં. જૈસે અરુણાચલ હૈ. અરુણાચલ કા સાર જન વ્યાપાર અરુણાચલ મેં કેન્દ્રિત હૈ. તો ત્રિપુરા એક અલગ પ્રાંત હૈ હી, પ્રકૃતિ સે, તો અલગ કર હી દિયા ઉસે હમને. ચુનાવ તો અભી હુએ, ઇસે અલગ પ્રાંત બનાને કે બારે મેં હમ દો સાલ પહલે સે વિચાર કર રહે થે. ગોવા અલગ રાજ્ય હૈ ઔર સંઘદૃષ્ટિ સે વહ કોંકણ પ્રાંત મેં હૈ. વિદર્ભ અલગ રાજ્ય નહીં હૈ, પર વહ હમારી રચના મેં અલગ પ્રાંત હૈ. ઇસી તરહ ત્રિપુરા હમારી દૃષ્ટિ સે એક અલગ પ્રાંત બન ગયા હૈ. હમારે કાર્ય કી વહ સ્થિતિ વહાં આ ગઈ. અબ વહાં એક ટીમ હો સકતી હૈ જો વહાં કી બાતોં કો સંભાલ સકે.
આજ કે પરિદૃશ્ય મેં રાજનીતિ દો પ્રકાર સે હિન્દુત્વ કા ચિત્રણ કર રહી હૈ, એક હૈ આક્રમક હિન્દુત્વ ઔર દૂસરા જો વાસ્તવ મેં હિન્દુત્વ હૈ. રાજનીતિક પરિદૃશ્ય મેં ઈન દોનોં મેં અંતર કો કૈસે દેખતે હૈ ?
હમ એક હી હિન્દુત્વ કો માનતે હૈં. ઔર જિસે માનતે હૈં ઉસે મૈને મેરઠ મેં રાષ્ટ્રોદય સમાગમ કે ભાષણ મેં સ્પષ્ટ કિયા હૈ. હિન્દુત્વ યાની હમ ઉસમેં શ્રદ્ધા રખકર ચલતે હૈં. સત્ય, અહિંસા, અસ્તેય, અપરિગ્રહ, બ્રહ્મચર્ય, તપ, શૌચ, સ્વાધ્યાય, સંતોષ ઔર જો ઇશ્ર્વર કો માનતે હૈં ઉનકે લિએ ‘ઇશ્ર્વર પ્રણિધાન’. જો ઇશ્ર્વર કો નહી માનતે હૈ ઉનકે લિએ ‘સત્ય પ્રણિધાન.’ મહાત્મા ગાંધી કહતે થે, સત્ય કા નામ હિન્દુત્વ હૈ. વહી જો હિન્દુત્વ કે બારે મેં ગાંધીજી ને કહા હૈ, જો વિવેકાનંદ જી ને કહા હૈ, જો સુભાષ બાબુ ને કહા હૈ, જો કવિવર રવીન્દ્રનાથ ને કહા હૈ, જો ડૉ. આંબેડકર ને કહા હૈ, હિન્દુ સમાજ કે બારે મેં નહીં, હિન્દુત્વ કે બારે મેં. વહી હિન્દુત્વ હૈ. ઇસલિએ હિન્દુત્વ એક હી હૈ. કિસી કે દેખને કે નજરિએ સે હિન્દુત્વ કા પ્રકાર અલગ નહીં કર સકતે. મૈં સત્ય કો માનતા હૂં ઔર અહિંસા કો ભી માનતા હૂં ઔર મુઝે હી ખત્મ કરને કે લિએ કોઈ આયે ઔર મેરે મરને સે વહ સત્ય ભી મરને વાલા હૈ ઓર અહિંસા ભી મરને વાલી હૈ. ઉસકા નામ લેને વાલા કોઈ બચેગા નહીં તો ઉસકો બચાને કે લિએ મુઝે લડના પડેગા. લડના યા નહીં લડના, યહ હિન્દુત્વ નહીં હૈ. સત્ય, અહિંસા કે લિએ જીના યા મરના. સત્ય, અહિંસા કે લિએ લડના અથવા સહન કરના. યહ હિન્દુત્વ હૈ. કબ સહન કરના. કબ નહીં કરના કિસી વ્યક્તિ કા નિર્ણય હો સકતા હૈ. વહ સભી ભી હો સકતા હૈ, ગલત ભી હો સકતા હૈ. લેકિન ગલત નિર્ણય કરકે વહ લડે તો ઉસકે લડને કો હિન્દુત્વ નહીં કહ સકતે. લેકિન જિન મૂલ્યોં કે આધાર પર ઉસને નિર્ણય લિયા વહ મૂલ્ય, વહ તત્ત્વ, હિન્દુત્વ હૈ. યે જો બાતેં ચલતી હૈ કિ સ્વામી વિવેકાનંદ કા હિન્દુત્વ ઔર સંઘ વાલો કા હિન્દુત્વ, કટ્ટર હિન્દુત્વ ઔર સરલ હિન્દુત્વ. તત્ત્વ કા નહીં, સ્વભાવ આદમી કા હોતા હૈ. કટ્ટર આદમી હોતા હૈ. સરલ આદમી હોતા હૈ. યે ભ્રમ પૈદા કરને કે લિએ કી જાને વાલી તોડ-મરોડ હૈ. ક્યોંકિ હિન્દુત્વ કી ઔર આકર્ષણ બઢ રહા હૈ. દુનિયા મેં બઢ રહા ઔર અપને દેશ મેં ભી બઢ રહા હૈ. ઉસકા લાભ હિન્દુત્વ કે ગૌરવાન્વિત હોને સે અપને આપ હો રહા હૈ. વહ ન હો ઇસલિએ લોગ ઉસમેં મતભેદ ઉત્પન્ન કરના ચાહતે હૈ. હમ હિન્દુ કે નાતે કિસી કો અપના દુશ્મન નહીં માનતે. કિસી કો પરાયા નહીં માનતે. લેકિન ઉસ હિન્દુત્વ કી રક્ષા કે લિએ હિન્દુ ધર્મ, હિન્દુ, સંસ્કૃતિ, હિન્દુ સમાજ કા સંરક્ષણ હમકો કરના હી પડેગા. અબ સંરક્ષણ કરને મેં સમઝાના ભી પડતા હૈ. લડના પડેગા તો લડેંગે ભી. હમારા લડના હિન્દુત્વ નહીં હૈ. હમારા સમઝાના હિન્દુત્વ નહીં હૈ. જિન બાતોં કો લેકર હમને મેરઠ મેં કહા કિ હિન્દુ અબ કટ્ટર બનેગા. ઇસકા મતલબ હૈ હિન્દુ અધિક ઉદાર બનેગા. હિન્દુ કટ્ટર બનેગા કા મતલબ એસે હૈ કિ મહાત્મા ગાંધી કટ્ટર હિન્દુ થે ઔર ઉન્હોને હરિજન મેં કહા ભી હૈ - મૈં કટ્ટર સનાતની હિન્દુ હૂં. ઉન્હોને ઉસી અર્થ મેં કહા કિ આપ મુઝે ક્યા કહ રહે હો. મૈં તો હિન્દુત્વ કા પૂરા પાલન કર રહા હૂં. અબ હિન્દુત્વ મેં હિન્દુત્વ કા કૈસા પાલન કરના, વહ તો વ્યક્તિગત નિર્ણય હૈ. હિન્દુત્વ મેં ફર્ક નહીં હોતા. આપ યહ કહ સકતે હૈં કિ ફલા હિન્દુત્વ કો ગલત સમઝ રહે હૈ. આપ કહેંગે કિ મૈ સહીં હૂં, વહ ગલત હૈ. ઇનકા હિન્દુત્વ, ઉનકા હિન્દુત્વ, યહ સબ કહને કા કોઈ મતલબ નહીં હૈ, ઇસકા નિર્ણય સમાજ કરેગા ઔર કર રહા હૈ. સમાજ કો માલૂમ હૈ, હિન્દુત્વ ક્યા હૈ.
જબ ભી અનુકૂલતા કી બાત આતી હૈ તો ઉસકે સાથ કુછ ચુનૌતી ભી આ જાતી હૈ. આજ સંઘ કે બઢતે હુએ પરિદૃશ્ય મેં ઇસ ચુનૌતી કી આપ કૈસે દેખતે હૈ ? ઇસ સંદર્ભ મેં સ્વયંસેવકો કો સંદેશ કે રુપ મેં આપ ક્યા કહેંગે ?
અનુકૂલતા મેં અસાવધાની બઢતી હૈ. મનુષ્ય પર ઇસકા સ્વાભાવિક પરિણામ હોતા હૈ. ઇસ સ્વાભાવિકતા સે ઉપર ઉઠકર અનુકૂલતા મેં ભી સાવધાન રહના હૈ. હમ જો હૈં વહ બને રહે. આઠવીં કક્ષા મેં અંગ્રેજી કી પાઠ્ય પુસ્તક મેં એક કહાની થી - અયાજ નામ કા એક દીવાન થા જો બહુત કર્તૃત્વસંપન્ન વિશ્ર્વાસપાત્ર થા. રાજા કા ઉસ પર ભરોસા થા. જૈસે આજ હોતા હૈ - વૈસે ઉસ વક્ત ભી દરબાર મેં જલને વાલે લોગ થે. ષડયંત્ર ભી કરતે થે. કિસી ને રાજા કે કાન મેં ભર દિયા કિ યે રાત કો ઉઠકર બાહર નગર કે જંગલ મેં જાતા હૈ. વહાં ક્યા કરતા હૈ, પતા નહીં, પર રોજ જાતા હૈ. રાજા કો વિશ્ર્વાસ નહીં હો રહા થા, પર રોજ-રોજ બાત સામને આ રહી થી. રાજા ને સોચા - જરા મૈં ભી દેખ લૂં. યહ ક્યા હૈ. વેષ બદલકર રાજા ઉસકે ઘર કે પાસ રુકા રહા. દીવાન રાત કો બારહ બજે નિકલા તો રાજા ને ઉસકા પીછા કિયા. વહ જંગલ મેં ગયા ચોર દરવાજે સે. એક ખંડહરનુમા ઘર થા જંગલ મેં. સુનસાન, અકેલા. ઉસમેં વહ અંદર ગયા. ઉસ ઘર કી દીવારેં વગેરહ ગિરી હુઈ થી, છત નહીં થી. દીવાન એક કમરે મેં ગયા ઔર દો મિનિટ કે બાદ બાહર આયા. તબ રાજા ને ઉસે પકડા ઓર પૂછા - બતાઓ, તુમ યહાં ક્યા કરતે હો. મુઝે ઇતના વિશ્ર્વાસ હૈ તુમ પર. યહાં તુમ ક્યા કરને આતે હો ? મૈને ઝૂઠા વિશ્ર્વાસ નહીં કિયા. અપની આંખો સે દેખા હૈ. ઉસને કહાં - મહારાજ, મેં જો કરતા હૂં આપ ભી ચલકર દેખિએ. ઉસ કમરે મેં. દીવાન કે હાથ મેં મશાલ થી. રાજા બોલા, ઠીક હૈ. ઉસ ખંડરનુમા કમરે મેં એક છોટા - સા સંદૂક થા. ઉસને ઉસકો ખોલા. ઔર રાજા કી તરફ દેખકર બોલા - મહારાજ, આપ ભી દેખિએ. સંદૂક મેં ફટા પુરાના એક કોટ થા. ઉસને ઢક્કન બંદ કિયા ઔર કહા - મહારાજ, મૈં યહાં રોજ આતા હૂં ઔર ઇસકો દેખતા હૂં. ફિર વાપસ ચલા જાતા હૂં. રાજા ને કહા - યહ ક્યા ? યહ તો તુમ્હારા ફટા- પુરાના કોટ હૈ. ઉસમેં હીરે - મોતી કુછ ભી નહીં હૈ. દીવાન બોલા-મહારાજ, મેં જબ ઇસ નગરી મેં પહલી બાર આયા થા તો મેરે પાસ સંપત્તિ કે નામ પર યહ હી થા. આપકા કુછ ગુણ- ગ્રાહ્ય સ્વભાવ ઔર કુછ મેરા અપના કુછ, ઉસકે આધાર પર મૈં યહાઁ પહુંચા હૂં. અબ એસે કોટ મેં દેખતા ભી નહીં. ઇતને સુંદર વસ્ત્ર મૈં પહનતા હૂં. મેરા માન બઢા હૈ. એસે મેં મુઝે વિસ્મરણ ન હો કિ એક દિન મૈ એસા થા. વહાં સે યહાં તક મૈ અપને ગુણોં કે ભરોસે આયા હૂં. ઉન ગુણો કા મુઝે વિસ્મરણ ન હો. ઇસલિએ ઉસ સ્થિતિ કા સ્મરણ કરા દેને વાલે ઇસ કોટ કો મૈં રોજ દેખને આતા હૂં. અનુકૂલતા મેં ઇસકા ધ્યાન રખના પડતા હૈ. અનુકૂલતા અપેક્ષા બઢાતી હૈ. અપના સ્તર, અપના કર્તૃત્વ, સમઝદારી અપના સબ કુછ બઢાના પડતા હૈ. અપને મન કો ભી ઉતના વિશાલ કરના પડતા હૈ. અનુકૂલતા કે ચલતે અપને સ્તર કો બઢાના પડતા હૈ ઔર અનુકૂલતા કે ચલતે હી અપને સ્તર કો કાયમ ભી રખના પડતા હૈ. યાદ કરના પડતા હૈ કિ કિન ગુણો કે કારણ યહાં તક આયે હૈ. ઉન સબ ગુણોં કો કાયમ રખકર ચલના પડતા હૈ. બસ, યહીં સંદેશ હૈ.