એક રાજ્ય, અનેક સરહદ
સરહદ વળી કેટલા પ્રકારની હોય? એ સવાલનો જવાબ સમજવા કાશ્મીરની સરહદો સમજવી પડશે. અહીં ચાર પ્રકારની સરહદ છે.
૧. ઇન્ટરનેશનલ બોર્ડર (આઈબી) international border
જે ૧૯૪૭માં ભાગલા વખતે નક્કી થઈ હતી. સરહદ હોય ત્યાં માર્કિંગના પિલ્લર, ફેન્સિંગ વાડ વગેરે હોય છે. એટલે કોઈ ઓળંગે તો તુરંત ખબર પડી જાય. આ બોર્ડરને પાકિસ્તાન વર્કિંગ બાઉન્ડરી તરીકે પણ ઓળખે છે.
૨. લાઈન ઓફ કન્ટ્રોલ LOC line of control
૧૯૭૧ના યુદ્ધ પછી ભારત-પાકિસ્તાન વચ્ચે સિમલામાં કરાર થયા. સિમલા કરાર નામે ઓળખાતી એ સંધિમાં એવું નક્કી થયું કે બન્ને દેશની સેના જ્યાં હોય ત્યાં જ ઊભી રહે. ત્યાં નવી લાઇન બનાવીએ જે લાઇન ઓફ કન્ટ્રોલ કહેવાશે. કેમ કે લાઈનની બન્ને તરફના પ્રદેશ પર બન્ને સેના પોતપોતાનો કન્ટ્રોલ ધરાવે છે. એ અસલ સરહદ ન હતી. પરંતુ એમ નક્કી થયું કે ભવિષ્યમાં જ્યારે સરહદનો ઉકેલ આવે ત્યારે પાછા ખસી જઈશું. ત્યાં સુધી બન્ને સેના આ રીતે એલઓસી પર રહે. આ લાઇન ઓફ કન્ટ્રોલની લંબાઈ ૭૪૦ કિલોમીટર છે. જમ્મુ પાસે આવેલા છામ્બથી શરૂ થતી એલઓસી છેક સિઆચેન પાસે આવેલા એનજે-૯૮૪૨ નામના પોઇન્ટ પર પૂરી થાય છે.
૩. ત્રીજા પ્રકારની સરહદ એટલે લાઇન ઓફ એક્ચ્યુલ કન્ટ્રોલ, line of actual control
જે ચીનને સ્પર્શે છે. ૧૯૬૨ના યુદ્ધ પછી ભારતે કાશ્મીરનો કેટલોક પ્રદેશ ગુમાવી દીધો. એ પરત મળે ત્યાં સુધી ભારતે ચીન સાથે એલએસી બનાવી રાખી છે. આ રેખા ભારતના કાશ્મીર અને ચીન કબજાના કાશ્મીર (અક્સાઈ ચીન) બન્નેને અલગ પાડે છે.
૪. પોઇન્ટ એનજે-૯૮૪૨ points nj 9842
પોઇન્ટ એનજે-૯૮૪૨થી શરૂ થઈ ઉત્તર તરફ આગળ વધે એ ચોથા પ્રકારની સરહદ છે. આ વિસ્તાર સિઆચેનનો છે. અહીં પણ ભારત અને પાકિસ્તાન અલગ અલગ પ્રદેશ પર દાવો કરે છે. માટે બન્નેની સરહદ પણ અલગ અલગ છે.