આપણી ભારતની ભૂમિ યુગો યુગોથી જ્ઞાન અને પ્રજ્ઞાનું કેન્દ્ર રહી છે. અહીં ફક્ત ઊંડા આધ્યાત્મિક કે ફિલોસોફીના વિચારો જ નથી ફૂટ્યા, પણ વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રે પણ આપણા પ્રાચીન ભારતે દુનિયાને એવો અમૂલ્ય ખજાનો આપ્યો છે જેની કોઈ કિંમત નથી. ભલે આજનું મોડર્ન સાયન્સ આપણને પશ્ચિમની દેન લાગતું હોય, પણ એનાં મૂળિયાં ક્યાંક ને ક્યાંક તો આપણા પ્રાચીન ભારતના વૈજ્ઞાનિક વિચારોમાં પણ ઊંડે સુધી ગયેલાં છે.

 

ગણિત હોય કે અવકાશમાં તારાઓ અને ગ્રહોની વાત હોય, ધાતુને ઓળખવાની કળા હોય કે આપણું આયુર્વેદ અને વાસ્તુશાસ્ત્ર જેવું વિજ્ઞાન હોય - આ બધાંમાં આપણા ઋષિઓએ અને વિદ્વાનોએ જે કમાલ કરી બતાવી હતી, એ આજે પણ દુનિયાના મોટા મોટા વૈજ્ઞાનિકોને નવા રસ્તા બતાવે છે, પ્રેરણા આપે છે. ખરેખર, આ આપણો પ્રાચીન વિજ્ઞાનનો વારસો માત્ર આપણા ભારત દેશ માટે જ નહીં, પણ સમગ્ર વિશ્વ માટે ગર્વ લેવા જેવી વાત છે. એ આપણને સતત યાદ અપાવે છે કે આપણા દેશમાં પણ જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન કેટલું બધું સમૃદ્ધ હતું!

 

 

ગણિતના ઇતિહાસમાં પ્રાચીન ભારતના ઊંડા અને પાયાના યોગદાનને સર્વત્ર સ્વીકારવામાં આવે છે. આમાં સૌથી મહત્ત્વનું પ્રદાન શૂન્ય (૦)ની સંકલ્પના અને તેની રજૂઆત છે, જે આધુનિક અંકગણિત અને સમકાલીન કમ્પ્યુટર ટેકનોલોજીના દ્વિઅંકી તર્કનો આધાર છે. આ અજોડ શોધે ગણતરીની પદ્ધતિઓમાં ક્રાંતિ લાવી અને જટિલ ગાણિતિક સમસ્યાઓના સરળ નિરાકરણને સુવિધાજનક બનાવ્યું.

 

આર્યભટ્ટ (ઈ.સ. ૪૭૬-૫૫૦ આસપાસ) જેવા પ્રખર વિદ્વાનોએ માત્ર શૂન્યની વિભાવનાને જ ઔપચારિક રૂપ આપ્યું ન હતું, પરંતુ દશાંશ પદ્ધતિની પણ શરૂઆત કરી હતી, જે આજે વિશ્વભરમાં સંખ્યાત્મક રજૂઆત માટે એક સર્વવ્યાપક માળખું છે. વધુમાં, તેમના દ્વારા પાઈના મૂલ્યનું આકલન તે યુગ માટે નોંધપાત્ર ચોકસાઈ દર્શાવે છે, જે તેમની ભૂમિતિ અને આધુનિક ગણિતથી લઈને એન્જિનિયરિંગ સુધીનાં ક્ષેત્રોમાં તેના ઉપયોગની અદ્યતન સમજણનો પુરાવો છે. તેમનો સીમાચિહ્નરૂપ ગ્રંથ, `આર્યભટ્ટીય', ગણિત અને ખગોળશાસ્ત્રના મૂળભૂત સિદ્ધાંતોને સ્પષ્ટ રીતે વર્ણવે છે. સંખ્યાત્મક સંકેતમાં સ્થાનિક મૂલ્યના મહત્ત્વ પર ભાર મૂકતાં, તેમણે ગહન નિવેદન વ્યક્ત કર્યું ‘स्थानं दशगुणं‌’, જેનો અર્થ થાય છે `સ્થાનથી સ્થાન [મૂલ્ય] દસ ગણું [વધે છે],' દશાંશ પદ્ધતિના મૂળ સિદ્ધાંતનું આ એક સંક્ષિપ્ત અભિવ્યક્તિ છે (આર્યભટ્ટીય, ગણિતપાદ, શ્લોક ૨).

ત્યારબાદ બ્રહ્મગુપ્ત (ઈ.સ. ૫૯૮-૬૬૮ આસપાસ) જેવા બૌદ્ધિક દિગ્ગજોએ શૂન્યની એક સ્વતંત્ર સંખ્યા તરીકેની સ્થિતિને વધુ મજબૂત બનાવી, સરવાળા, બાદબાકી અને ગુણાકાર સંબંધિત તેના ગાણિતિક ગુણધર્મોનું ઝીણવટપૂર્વક વર્ણન કર્યું. તેમના યોગદાનમાં બીજગણિતના સિદ્ધાંતોનું ઔપચારિકીકરણ પણ સામેલ છે, જે વિશ્વભરના ગાણિતિક અભ્યાસક્રમનો અભિન્ન ભાગ છે. વિદ્વાનોની આ પરંપરા ભાસ્કરાચાર્ય દ્વિતીય (ઈ.સ. ૧૧૧૪-૧૧૮૫ આસપાસ) સાથે ચાલુ રહી, જેમની પ્રખ્યાત કૃતિઓ, `લીલાવતી' અને `બીજગણિત', ગાણિતિક ખ્યાલોની સમજણને નવી ઊંચાઈઓ પર લઈ ગઈ. આ ગ્રંથોએ સુલભ અને આકર્ષક વર્ણનો દ્વારા જટિલ ગાણિતિક સમસ્યાઓને અસરકારક રીતે સરળ બનાવી.

 

વધુમાં, આધુનિક ખગોળશાસ્ત્ર, ભૂગણિત અને એન્જિનિયરિંગના પાયાના પથ્થર સમાન ત્રિકોણમિતિના મૂળભૂત સિદ્ધાંતો પણ પ્રાચીન ભારતમાં થયેલા બૌદ્ધિક વિકાસને આભારી છે. આ યુગ દરમિયાન સંખ્યા પ્રણાલીઓ અને અમૂર્ત ગાણિતિક ખ્યાલોની અત્યાધુનિક સમજણે વૈશ્વિક વૈજ્ઞાનિક પરિદૃશ્યમાં જોવા મળેલા અનુગામી વિકાસ માટે એક નિર્ણાયક પાયો નાખ્યો. આમ, પ્રાચીન ભારતીય ગણિતની બૌદ્ધિક વિરાસત વૈજ્ઞાનિક વિચારના ઇતિહાસમાં એક અવિનાશી અને પ્રેરણાદાયી અધ્યાય તરીકે ઊભી છે.

 

 

પ્રાચીન ભારતના ખગોળ-શાસ્ત્રીઓએ રાત્રિના આકાશનું ખંતપૂર્વક અવલોકન કરીને અવકાશી પદાર્થો અને તેમની ગતિવિધિઓનો ગહન અભ્યાસ કર્યો હતો. તેમનું કાર્ય માત્ર જ્યોતિષીય ગણતરીઓ સુધી સીમિત ન હતું, પરંતુ તેમાં ગ્રહો, નક્ષત્રો અને તેમની અવકાશી સ્થિતિઓ સંબંધિત વૈજ્ઞાનિક જ્ઞાનનો પણ સમાવેશ થતો હતો. આર્યભટ્ટ એ સૌપ્રથમ ખગોળશાસ્ત્રી હતા જેમણે એ સિદ્ધાંતનું પ્રતિપાદન કર્યું હતું કે પૃથ્વી પોતાની ધરી પર પરિભ્રમણ કરે છે અને સૂર્યની આસપાસ કક્ષામાં ફરે છે. તેમનો આ ક્રાંતિકારી સિદ્ધાંત આધુનિક ખગોળશાસ્ત્રના પાયાના પથ્થર સમાન છે. અવકાશી પદાર્થોની સાપેક્ષ ગતિને સમજાવતા તેમણે નોંધ્યુંઃ

 

 

જેનો અર્થ થાય છે, `જેમ નૌકામાં ગતિ કરતો વ્યક્તિ સ્થિર વસ્તુઓને વિરુદ્ધ દિશામાં ગતિ કરતી જુએ છે, તેવી જ રીતે, સ્થિર નક્ષત્રો પશ્ચિમ તરફ ગતિ કરતા દેખાય છે.' (આર્યભટ્ટીય, ગોલપાદ, શ્લોક ૯). આ અવલોકન ગતિની સાપેક્ષતાના પ્રારંભિક સંકેતો દર્શાવે છે.

 

વરાહમિહિર (ઈ.સ. ૫૦૫-૫૮૭) એ `બૃહત્સંહિતા' અને `પંચસિદ્ધાંતિકા' જેવા મહત્ત્વપૂર્ણ ગ્રંથોમાં ખગોળશાસ્ત્ર, જ્યોતિષ અને ભૂગોળ સંબંધિત માહિતીનો સમૃદ્ધ ભંડાર પ્રદાન કર્યો છે. તેમણે ચંદ્ર અને અન્ય ગ્રહોની ગતિની ગણતરી માટે ચોક્કસ પદ્ધતિઓનું વિગતવાર વર્ણન કર્યું હતું. બ્રહ્મગુપ્તે તેમના ગ્રંથ `બ્રહ્મસ્ફુટસિદ્ધાંત'માં ગુરુત્વાકર્ષણના સિદ્ધાંતનો પણ ઉલ્લેખ કર્યો હતો, જે ન્યૂટનના ગુરુત્વાકર્ષણના નિયમના ઘણા સમય પહેલાંની વાત છે, જે અવકાશી પદાર્થોને એકબીજા તરફ આકર્ષિત કરતી સહજ શક્તિની તેમની સમજણને સૂચવે છે.

 

વધુમાં, ભારતીય ખગોળ-શાસ્ત્રીઓએ ગ્રહણની ઘટનાઓ અને તેની સચોટ આગાહીઓ સંબંધિત નોંધપાત્ર જ્ઞાન પ્રદર્શિત કર્યું હતું. `સૂર્ય સિદ્ધાંત' એ ખગોળશાસ્ત્રનો એક અન્ય મહત્ત્વપૂર્ણ ગ્રંથ છે, જે ખગોળીય ઘટનાઓ અને તેમની ગણતરીઓનું વિસ્તૃત અને વ્યવસ્થિત વર્ણન રજૂ કરે છે. આ ગ્રંથો પ્રાચીન ભારતમાં ખગોળીય અવલોકન અને ગાણિતિક ખગોળશાસ્ત્રના ઉચ્ચ સ્તરને પ્રમાણિત કરે છે, જે આધુનિક ખગોળશાસ્ત્રના વિકાસ માટે એક મૂલ્યવાન પૂર્વસૂચક સાબિત થાય છે.

 

 

વાસ્તુશાસ્ત્ર એ આપણા પ્રાચીન ભારતનું સ્થાપત્ય અને નગરોને કેવી રીતે ગોઠવવાં તેનું વિજ્ઞાન છે. આ એક એવી રીત છે જેમાં દિશા, પ્રકાશ, હવા અને ઊર્જા કેવી રીતે વહે છે એ બધું ધ્યાન રાખીને બાંધકામ કરવામાં આવે છે. તમે મોહેં-જો-દડો અને હડપ્પા જેવાં જૂનાં શહેરો જોશો તો ખ્યાલ આવશે કે એ કેટલાં વ્યવસ્થિત રીતે બનાવેલાં હતાં. એ વાસ્તુશાસ્ત્રના ઊંડા જ્ઞાનનો જ તો પુરાવો છે! `મત્સ્ય પુરાણ' અને `વિશ્વકર્મા પ્રકાશ' જેવા આપણા જૂના ગ્રંથોમાં વાસ્તુશાસ્ત્રના બધા નિયમો વિગતવાર સમજાવેલા છે. મકાનની દિશા કેટલી મહત્ત્વની છે એ વિશે એક જૂના શ્લોકમાં કહ્યું છે

 

“दिशः प्रधाना गृहनिर्माणकर्मणि”એનો મતલબ એમ થાય કે `ઘર બનાવતી વખતે દિશાઓ સૌથી મુખ્ય બાબત છે.' આ વાત આજે પણ એટલી જ સાચી છે!

 

આજકાલના આર્કિટેક્ટ પણ હવે પર્યાવરણને અનુકૂળ ડિઝાઇન અને ઓછી ઊર્જા વપરાય એવા બાંધકામ પર વધારે ધ્યાન આપે છે. આ તો જાણે વાસ્તુશાસ્ત્રના જે મૂળભૂત સિદ્ધાંતો છે એની સાથે જ જોડાયેલું છે! વાસ્તુશાસ્ત્ર ફક્ત મકાનો બનાવવા સુધી જ સીમિત નથી, પણ એ નગરો, મંદિરો અને બીજી જાહેર જગ્યાઓને એવી રીતે ગોઠવવામાં પણ મદદ કરે છે જેથી ત્યાં રહેતા લોકો ખુશ અને સમૃદ્ધ જીવન જીવી શકે. વાસ્તુશાસ્ત્રનો હેતુ એ છે કે આપણે જ્યાં રહીએ છીએ એ જગ્યા આપણને શાંતિ અને સારી ઊર્જા આપે. એટલે જ તો આપણા પૂર્વજોએ દરેક બાંધકામમાં વાસ્તુના નિયમોનું ધ્યાન રાખ્યું હતું.

વાસ્તુશાસ્ત્રમાં જગ્યાની ઊર્જા અને તેના પ્રભાવને સમજવા માટે ઘણા સિદ્ધાંતો આપેલા છે. એક અન્ય મહત્ત્વપૂર્ણ વાત એ છે કે જગ્યામાં કુદરતી તત્ત્વોનું સંતુલન જળવાઈ રહેવું જોઈએ. આ વિશે એક પ્રાચીન વિચાર છે :

 

 

એટલે કે, `આકાશ, વાયુ, અગ્નિ, જળ અને પૃથ્વી એ પાંચ મૂળભૂત તત્ત્વો છે.' વાસ્તુશાસ્ત્ર આ પાંચ તત્ત્વોને યોગ્ય રીતે ગોઠવીને જગ્યામાં સકારાત્મક ઊર્જા લાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે, જેથી ત્યાં રહેનારા લોકોનું જીવન સુખમય બને. આ ખરેખર એક ઊંડું વિજ્ઞાન છે જે આપણને પ્રકૃતિ સાથે સુમેળમાં રહેવાનું શીખવે છે.

 

કુલ મળીને પ્રાચીન ભારતના વૈજ્ઞાનિકો અને ચિંતકોએ ગણિત, ખગોળશાસ્ત્ર, ધાતુવિજ્ઞાન, આયુર્વેદ અને વાસ્તુશાસ્ત્ર જેવાં વિવિધ ક્ષેત્રોમાં જે અમૂલ્ય યોગદાન આપ્યું છે, તે આધુનિક વિજ્ઞાન માટે એક મજબૂત પાયો સાબિત થયો છે. શૂન્યની શોધથી લઈને પૃથ્વીની ગતિના સિદ્ધાંત સુધી, કાટ ન લાગે તેવા લોહસ્તંભના નિર્માણથી લઈને જટિલ શસ્ત્રક્રિયાઓની પદ્ધતિઓ સુધી, અને સુવ્યવસ્થિત નગર આયોજનથી લઈને સ્વસ્થ જીવન જીવવાના સિદ્ધાંતો સુધી પ્રાચીન ભારતે વિશ્વને વૈજ્ઞાનિક વિચારસરણી અને પ્રગતિનો એક અનોખો વારસો આપ્યો છે. આ પ્રાચીન વૈજ્ઞાનિક જ્ઞાનને સમજવું અને તેનું યોગ્ય મૂલ્યાંકન કરવું એ માત્ર આપણી સાંસ્કૃતિક ઓળખને જ મજબૂત નહીં કરે, પરંતુ આધુનિક વિજ્ઞાનના વિકાસ માટે પણ નવી દિશાઓ ખોલી શકે છે. આજે જ્યારે આપણે જ્ઞાન આધારિત સમાજ તરફ આગળ વધી રહ્યા છીએ, ત્યારે પ્રાચીન ભારતના આ વૈજ્ઞાનિક વારસાને ફરીથી જીવંત કરવો અને તેના સિદ્ધાંતોને આધુનિક સંદર્ભમાં સમજવા ખૂબ જ આવશ્યક છે.